Lịch sử, kiến trúc
Được xây dựng vào năm 1826 dưới triều vua Minh Mạng, Duyệt Thị Đường được xây dựng làm nơi dành riêng cho Vua, Hoàng thân quốc thích, các quan đại thần, và quốc khách của triều đình đến xem biểu diễn nghệ thuật (chủ yếu là xem các vở Tuồng cung đình).
Ngoài chức năng chính trên, Duyệt Thị Đường còn là nơi tổ chức các buổi lễ hội đặc biệt như dịp tứ tuần các vua Minh Mạng, Tự Đức, Đồng Khánh, Khải Định…. Đối tượng được tham dự là các quan văn võ, các hoàng tử, hoàng đệ… Vào năm 1833 (Minh Mạng thứ 14) triều đình nhà Nguyễn đã cho tổ chức đúc tiền “Minh Mạng phi long” ngay tại địa điểm này.
Cổng vào Duyệt Thị Đường
Duyệt Thị Đường có tổng diện tích 11.740m2. Diện tích xây dựng nhà hát 1.182m2. Toàn bộ liệu xây dựng nhà hát đều bằng gỗ lim, có chiều cao 12m, gồm 2 tầng. Toàn bộ khuôn viên nhà hát trước đây được dùng để trồng các loại cây thuốc Nam quý hiếm. Bên phải nhà hát là Ngự y viện, nơi để sao chế thuốc chữa bệnh cho nhà Vua và Hoàng gia. Bên trái là sở Thượng Thiện, nơi dùng để chế biến các món ăn phục vụ nhà Vua. Tất cả đều được ngăn với nhà hát bằng bức tường.
Hình dáng và bố cục của nhà hát Duyệt Thị Đường đã được ông Marcel Monnier ghi lại trong cuốn “Le tour d’Asie”(Plan, Paris 1898) về những điều mắt thấy tai nghe tại buổi xem hát tuồng ở Duyệt Thị Đường vào năm 1898, nhân dịp lễ sinh nhật lần thứ 17 của vua Thành Thái:
“Sân khấu hình chữ nhật, mái cong như mái đình chùa được chống đỡ bởi mấy hàng cột gỗ to lớn, sơn son. Nhà hát được xây dựng dựa lưng vào Hoàng cung - ở đó có cung điện dành cho vua và các bà. Các bà này xem hát ngồi trên một khán đài cao chiếm gần hết phần cuối nhà hát. Phía trước khán đài của các bà có treo một tấm màn trúc. Xuyên qua tấm bình phong mềm mại di động đó, các bà thu mình trong một thứ ánh sáng nhờ nhờ, từ đó các bà nhìn ra và không sợ ai nhìn thấy dung nhan của các bà. Họ nói chuyện huyên thuyên nhè nhẹ. Xen vào tiếng thỏ thẻ như trong lồng chim ấy là tiếng quạt phành phạch giống như tiếng chim vỗ cánh. Tiếng xào xạc của quần áo lụa, tiếng kim khí của đồ nữ trang chạm nhau, tiếng lanh canh của những sợi dây chuyền vàng, thỉnh thoảng một tiếng cười lại phá lên, tiếng cười của trẻ thơ, tiếng cười sớm được hãm lại và theo sau là một sự im lặng kéo dài.
Họa tiết trang trí cung đình trên mái ngói, bờ nóc của Nhà hát Duyệt Thị Đường
Cách trang trí của nhà hát thật hài hoà: con rồng Việt Nam được thể hiện khắp nơi trên những khung gỗ hoặc bám quanh những thân cột. Trần nhà sơn màu xanh lơ (couleurazur), tinh tú với những dấu hiệu của Hoàng cung nổi lên.
Đồ gỗ sắp đặt rất tương xứng. Ở chân đài dành cho các bà Hoàng Thái hậu và các bà ở Hậu cung, ngai vàng đặt trên một cái bệ đứng riêng một mình. Ở bên phải và bên trái đặt hai hàng ghế dành cho các vị quốc khách, cho các vị chức sắc ở toà Khâm, cho các tướng lãnh quân đội và bộ tham mưu của họ. Xa hơn một chút nữa, ở hai bên sân khấu đặt hai dãy ghế dài trải vải điều sẫm dành cho các quan trong triều, các vị trong Hội đồng Nhiếp chính và Hội đồng Cơ mật. Toạ vị tại đó là người cuối cùng và đáng kính đại diện cho triều Gia Long, ông hoàng Tuy Lý - con thứ 11 của vua Minh Mạng. Ngồi bên cạnh ông là cụ Nguyễn Trọng Hợp - đệ tam phụ chánh, người thực sự nắm quyền hành pháp. Tất cả những người có chức tước đều đeo thẻ bài trước ngực. Đó là một loại kim khánh đeo với một sợi dây bằng lụa màu đỏ. Y phục bằng gấm được thêu hoa với đủ màu sắc sặc sỡ. Cảnh quan được tô điểm thêm bằng bữa cơm chiều dọn trên một cái bàn dài. Có nhiều thứ bánh rất ngon do chính tay các bà làm để dành cho vua và các vị khách quý.
Người phục dịch mặc áo ngắn màu đỏ, đi qua đi lại rất nhẹ nhàng, dáng đi uyển chuyển với đôi bàn chân không. Họ rót rượu mời khách thận trọng như các em rót rượu lễ trong nhà thờ.
Sân khấu thật sự không có, không có gì ngăn cách giữa thế giới hiện thực với các diễn viên. Diễn viên di động đồng bộ với khán giả trong khung hình vuông rộng được tổ chức ngay phía trước ngai vàng và chỗ dành cho các quan lại. Trang trí theo lối cổ: một bức tường có trổ hai cửa, đi ra bên trái, đi vào bên phải.
Sân khấu như thế, người xem được dự vào cái thế giới của nghệ thuật”.
Giá trị nghệ thuật
Hơn 200 năm tồn lại cùng những đổi thay của thời cuộc, Duyệt Thị Đường ngày nay được sử dụng làm sân khấu của Nhà hát nghệ thuật truyền thống Cung đình Huế để biểu diễn nhã nhạc, múa và tuồng cung đình, phục vụ du khách thưởng lãm khi có dịp ghé Hoàng cung Huế.